अण्णाभाऊ साठे जयंती विशेष: एका क्रांतीदर्शी साहित्यिकाचा संघर्षमय वारसा.

लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे जयंतीचे महत्त्व.

लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे, ज्यांचे मूळ नाव तुकाराम भाऊराव साठे होते, अण्णा भाऊ चा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी झाला, आणि हा दिवस त्यांची जयंती म्हणून मोठ्या आदराने आणि उत्साहात साजरा केला जातो. त्यांना महाराष्ट्रात ‘लोकशाहीर’ म्हणून ओळखले जाते कारण त्यांनी लोककलांच्या माध्यमातून समाजाला जागृत करण्याचे महान कार्य केले. ते केवळ एक विपुल लेखकच नव्हते, तर एक प्रभावी समाजसुधारक, लोककवी आणि दलित साहित्याचे प्रवर्तक म्हणूनही त्यांची ओळख आहे. त्यांचे लेखन हे त्यांच्या तीव्र सामाजिक आणि राजकीय सक्रियतेने ओतप्रोत भरलेले होते, आणि त्यांनी मार्क्सवादी तसेच आंबेडकरवादी विचारांचा एक अनोखा संगम आपल्या साहित्यातून आणि कार्यातून मांडला.
अण्णाभाऊ साठे यांची जयंती ही केवळ एक वार्षिक स्मरणोत्सव नाही, तर त्यांच्या क्रांतिकारी विचारांचे, अफाट साहित्यकृतींचे आणि सामाजिक न्यायासाठीच्या अथक संघर्षाचे पुनरुच्चारण करण्याचा दिवस आहे. हा दिवस त्यांच्या कार्याला आदरांजली वाहण्यासाठी आणि त्यांच्या विचारांना समाजात जिवंत ठेवण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो. त्यांच्या जयंतीनिमित्त विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम, गीत गायन स्पर्धा, रॅली आणि गरजू विद्यार्थ्यांना शालेय साहित्याचे वाटप केले जाते. हे कार्यक्रम त्यांच्या सामाजिक बांधिलकीचा वारसा पुढे नेण्याचे आणि त्यांच्या ‘जीवनासाठी कला’ या तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक आहेत. अण्णाभाऊ साठे यांची जयंती साजरी करणे हे केवळ भूतकाळाचे स्मरण नसून, त्यांच्या आदर्शांना वर्तमान आणि भविष्यात कृतीत आणण्याचे आवाहन आहे. त्यांच्या जीवनातील संघर्ष आणि त्यांनी दिलेला ‘लढत राहण्याचा’ संदेश आजही समाजाला प्रेरणा देतो, ज्यामुळे त्यांची जयंती ही केवळ एक तारीख न राहता, सामाजिक परिवर्तनाच्या एका जिवंत चळवळीचे प्रतीक बनली आहे.

* जीवनप्रवास: संघर्षातून क्रांतीकडे *

जन्म, बालपण, कौटुंबिक पार्श्वभूमी आणि मातंग समाजातील अनुभव
लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावामध्ये, मातंग समाजाच्या एका गरीब कुटुंबात झाला. त्यांचे मूळ नाव तुकाराम भाऊराव साठे होते. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे तर आई चे नाव वाळूबाई साठे होते. ब्रिटिश काळात मातंग समाज हा ‘गुन्हेगारी समाज’ किंवा तमाशात काम करणारा समाज म्हणून ओळखला जात असे. अशा सामाजिक दृष्ट्या बहिष्कृत आणि आर्थिक दृष्ट्या मागासलेल्या कुटुंबात जन्माला आल्यामुळे, अण्णाभाऊंना लहानपणापासूनच जातीय भेदभावाचे आणि दारिद्र्याचे तीव्र चटके सोसावे लागले. त्यांच्या बालपणापासूनच त्यांना लहान भावंडांना सांभाळण्याची जबाबदारीही आणि कष्टमय जीवन जगन्याचा अनुभवही आला.

* शिक्षणाचा अभाव आणि मुंबईतील कष्टमय जीवन *

समाजातील जातीभेदामुळे अण्णाभाऊंना औपचारिक शिक्षण फारसे घेता आले नाही. त्यांनी केवळ दीड दिवसच शाळेत शिक्षण घेतले.
१९३१ मध्ये दुष्काळग्रस्त परिस्थिती निर्माण झाल्यामुळे, अण्णाभाऊंनी चालत सातारा ते मुंबईला स्थलांतर केले. मुंबईत आल्यावर कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी त्यांनी सुरुवातीला विविध ठिकाणी कष्टाची कामे केली. त्यांनी गिरणी कामगार , हमाल, बूट पॉलिशवाला, घरगडी, हॉटेल बॉय, कोळसे वाहक, खाण कामगार अशा अनेक प्रकारच्या कामांमध्ये स्वतःला झोकून दिले, ज्यामुळे त्यांच्या कष्टमय जीवनाची कल्पना येते. अण्णाभाऊंचे हे शिक्षण नाकारले जाणे हे केवळ त्यांच्या वैयक्तिक जीवनातील अडचण नव्हती, तर तत्कालीन समाजातील जातीय विषमतेचे ते एक ज्वलंत उदाहरण होते. शिक्षणासारख्या मूलभूत हक्कापासून वंचित ठेवल्यामुळे, अण्णाभाऊंसारख्या प्रतिभावान व्यक्तीला ज्ञानार्जनासाठी पर्यायी मार्ग शोधावे लागले. त्यांनी स्वतःच्या प्रयत्नांनी अक्षरओळख केली आणि वाचनाची आवड जोपासली. ही त्यांची स्वयंभू ज्ञानप्राप्तीची प्रक्रिया त्यांच्या बंडखोर वृत्तीचे आणि प्रस्थापित व्यवस्थेला आव्हान देण्याच्या इच्छेचे द्योतक आहे.
जातीय भेदभावाचे चटके आणि त्यातून आलेली सामाजिक जाणीव
मुंबईतील गिरणीत काम करत असताना त्यांनी कामगारांवर मालकांकडून होणारा अन्याय-अत्याचार जवळून पाहिला आणि अनुभवला, ज्यामुळे ते प्रचंड अस्वस्थ झाले. परंतु, त्याहूनही महत्त्वाचे म्हणजे, गिरणीत काम करत असताना त्यांना कामगारांमध्येही जातीय भेदभावाचा कडवा अनुभव आला. मोरबाग गिरणीतील एका घटनेत, जेव्हा त्यांना तुटलेले धागे थुंकी लावून जोडण्यास सांगितले गेले, तेव्हा इतर कामगारांना त्यांची जात (मांग) कळल्यावर त्यांनी ‘मांगाच्या थुंकीने अपवित्र’ झालेले धागे शिवण्यास नकार दिला, ज्यामुळे अण्णाभाऊंनी ती नोकरी सोडली.
या घटनेने त्यांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या “भारतात कामगार केवळ वर्गांमध्येच नव्हे, तर कामांनुसारही विभागलेले आहेत” या विधानाची आठवण करून दिली. हा अनुभव अण्णाभाऊंच्या वैचारिक प्रवासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. त्यांना जाणवले की, केवळ आर्थिक शोषण (वर्गभेद) हाच एकमेव प्रश्न नाही, तर जातीय भेदभाव (जातीभेद) हा देखील भारतीय समाजातील शोषणाचा एक मूलभूत आणि सखोल पैलू आहे. या दोन प्रकारच्या शोषणांची सांगड त्यांच्या मनात बसली आणि त्यांच्या पुढील साहित्याचा आणि सामाजिक कार्याचा तो पाया बनला. या दुहेरी जाणिवेमुळेच त्यांचे साहित्य केवळ वर्गसंघर्षावर आधारित न राहता, जातीय विषमतेवरही तितक्याच प्रभावीपणे भाष्य करणारे ठरले.

* साहित्यिक योगदान: लेखणीतून समाजप्रबोधन *

अण्णाभाऊ साठे यांनी अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत आणि औपचारिक शिक्षणाचा अभाव असतानाही विपुल साहित्यनिर्मिती करून मराठी साहित्याच्या समृद्धीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांच्या साहित्यसंपदेत प्रचंड विविधता आणि व्यापकता आहे. अण्णा भाऊ यांचे साहित्य हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय परिवर्तनाचे दस्तऐवज आहे. त्यांनी विविध साहित्यप्रकारांतून उपेक्षित समाजाचा आवाज बुलंद केला आणि लोककलेला सामाजिक प्रबोधनाचे माध्यम बनवले.

* एकूण साहित्य प्रकार आणि योगदान *

वैशिष्ट्य –  कादंबऱ्या

३५ पेक्षा अधिक – फकीरा, वैजयंता, चिखलातील कमळ, माकडीचा माळ, रानगंगा, वारणेचा वाघ

दलित, श्रमिक, ग्रामीण जीवनाचे चित्रण

कथासंग्रह

१५ पेक्षा अधिक – गजाआड, खुळंवाडा, नवती, पिसाळलेला माणूस

सामाजिक वास्तव, भावनिक संघर्ष

लोकनाट्ये

अकलेची गोष्ट, पुढारी मिळाला, बेकायदेशीर, माझी मुंबई

तमाशातून जनजागृती

पोवाडे व लावण्या

मुंबईची लावणी, मैना गावाकडे, स्टालिनग्राडचा पोवाडा

क्रांती, श्रमिक जीवन, शहरी संघर्ष

नाटके

इनामदार, सुलतान, पेंग्याचं लगीन

सामाजिक प्रश्नांवर भाष्य

प्रवासवर्णन

माझा रशियाचा प्रवास

जागतिक दृष्टिकोन, रशियन क्रांतीचा प्रभाव

पटकथा

१२ पटकथा

चित्रपटासाठी लेखन

चित्रपट

फकीरा, वैजयंता, डोंगरची मैना, वारणेचा वाघ

साहित्याचे चित्रपटात रूपांतर

जागतिक पोहोच आणि साहित्याचे २७ आंतरराष्ट्रीय भाषांमध्ये भाषांतर.
फकीरा कादंबरीला १९६१ मध्ये राज्य सरकारचा पुरस्कार मिळाला.
रशियात त्यांच्या साहित्याचे सादरीकरण झाले आणि मॉस्कोमध्ये पुतळा उभारण्यात आला.

साहित्यिक वैशिष्ट्ये

दलित साहित्याचे जनक म्हणून ओळख
मार्क्सवादी आणि आंबेडकरवादी विचारांचा समन्वय
लोकशाहीर शैलीत लेखन – जनतेच्या भाषेत, जनतेसाठी
श्रमिक, दलित, तमाशा कलाकार, आदिवासी जीवनाचे प्रतिनिधित्व

* काही उल्लेखनीय पुस्तके *

फकीरा, वैजयंता, चिखलातील कमळ, माकडीचा माळ, रानगंगा, पाझर, रूपा, सुगंधा

गजाआड, खुळंवाडा, नवती, फरारी, बरबाद्या कंजारी
(कथासंग्रह)
अकलेची गोष्ट, बेकायदेशीर, लोकमंत्र्यांचा दौरा, शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य)

* अण्णा भाऊ साठे यांच्या कादंबऱ्यांतील नायिका – सामाजिक परिवर्तनाच्या सशक्त प्रतीक *

अण्णा भाऊ साठे यांच्या साहित्यविश्वात नायिका म्हणजे केवळ सौंदर्य किंवा प्रेमाचे प्रतीक नव्हे, तर ती सामाजिक संघर्ष, आत्मभान आणि परिवर्तनाची वाहक आहे. त्यांच्या लेखनात स्त्री ही:

अन्यायाविरुद्ध उभी राहणारी

प्रेम, आत्मसन्मान आणि जबाबदारी यांचा समतोल साधणारी

ग्रामीण, शहरी, दलित, श्रमिक आणि तमाशा कलाकारांचे जीवन प्रतिबिंबित करणारी

* अण्णा भाऊ साठे यांच्या कादंबऱ्यांतील नायिका – सामाजिक परिवर्तनाच्या सशक्त प्रतीक *

अण्णा भाऊ साठे यांच्या साहित्यविश्वात नायिका म्हणजे केवळ सौंदर्य किंवा प्रेमाचे प्रतीक नव्हे, तर ती सामाजिक संघर्ष, आत्मभान आणि परिवर्तनाची वाहक आहे. त्यांच्या लेखनात स्त्री ही:
अन्यायाविरुद्ध उभी राहणारी
प्रेम, आत्मसन्मान आणि जबाबदारी यांचा समतोल साधणारी
ग्रामीण, शहरी, दलित, श्रमिक आणि तमाशा कलाकारांचे जीवन प्रतिबिंबित करणारी.

* काही प्रमुख नायिका आणि त्यांच्या वैशिष्ट्यांचा आढावा *

कादंबरी

नायिका

वैशिष्ट्ये

फकीरा

रमाई- फकीराची साथीदार, ग्रामीण बंडखोरीत सहभागी, धैर्यशील

वैजयंता

वैजयंता- तमाशात काम करणारी, शोषणाविरुद्ध लढणारी, आत्मभान जागवणारी

माकडीचा माळ

मैना- प्रेम आणि सामाजिक बंधनांत अडकलेली, भावनिक संघर्षाची प्रतिमा

चिखलातील कमळ

चंदा- दलित स्त्री, शिक्षणासाठी झगडणारी, आत्मसन्मानाची प्रतीक

रानगंगा

रानू- आदिवासी जीवनाचे प्रतिनिधित्व करणारी, निसर्गाशी जोडलेली

रूपा

रूपा- शहरी शोषणाच्या पार्श्वभूमीवर आत्मभान जागवणारी, आधुनिकतेशी झगडणारी

चंदन

चंदन- प्रेम, संघर्ष आणि सामाजिक बदलाची वाहक

रत्ना

रत्ना- कुटुंब, समाज आणि स्वतःच्या अस्तित्वासाठी झगडणारी

मथुरा

मथुरा  – धार्मिक रूढींविरुद्ध बंड करणारी, आत्मभान जागवणारी

सुगंधा

सुगंधा- भावनिक आणि सामाजिक समतेसाठी झगडणारी

या नायिकांमधून अण्णा भाऊंनी स्त्रीला एक विचारशील, संघर्षशील आणि परिवर्तनकारी रूप दिले . त्यांच्या लेखनात स्त्री ही:

संवेदनशीलतेची मूर्ती, सामाजिक क्रांतीची वाहक, दलित साहित्याच्या प्रेरणा

ही सारणी अण्णाभाऊंच्या अफाट साहित्यनिर्मितीची एक संक्षिप्त पण व्यापक ओळख करून देते. त्यांच्या कार्याची ही विविधता आणि विपुलता, औपचारिक शिक्षणाचा अभाव असूनही, त्यांच्या प्रतिभेची आणि समाजाप्रती असलेल्या बांधिलकीची साक्ष देते.
‘जीवनासाठी कला’ या विचारसरणीचे स्पष्टीकरण
अण्णाभाऊंनी ‘जीवनासाठी कला’ (Art for life’s sake) या विचारसरणीनुसार आपली साहित्यसंपदा निर्माण केली, जे तत्कालीन ‘कलेसाठी कला’ या प्रस्थापित विचारसरणीच्या पूर्णपणे विरुद्ध होते. त्यांच्या मते, साहित्य हे केवळ मनोरंजनाचे साधन नसून, ते समाज परिवर्तनाचे आणि प्रबोधनाचे एक शक्तिशाली माध्यम आहे. प्रसिद्ध समीक्षक प्र. के. अत्रे यांनी अण्णाभाऊंच्या साहित्याचे सार मार्मिक शब्दांत सांगितले आहे: ‘अण्णाभाऊंचे साहित्य म्हणजे जगण्यासाठी लढणाऱ्या माणसांचे साहित्य’. अण्णाभाऊंनी रशियन लेखक मॅक्झिम गॉर्कीचा हवाला देत म्हटले होते की, ‘जो लेखक लोकांचा आदर करत नाही, त्या लेखकाचा लोक आदर करत नाहीत’. ही त्यांची भूमिका त्यांच्या साहित्याच्या सामाजिक बांधिलकीची स्पष्ट ग्वाही देते.
अण्णाभाऊंचे साहित्य तत्कालीन साहित्य निकषांनुसार साहित्य मानले जात नव्हते. याचे कारण असे की, त्यांनी प्रस्थापित साहित्य परंपरेला नाकारले आणि समाजातील उपेक्षित, शोषित घटकांना नायक बनवले. हे केवळ वर्णनात्मक साहित्य नसून, ते वाचकांना अन्यायाविरुद्ध लढण्यासाठी उद्युक्त करणारे, क्रांतीप्रवण करणारे साहित्य होते. अण्णाभाऊंनी मराठी साहित्याची चौकटच बदलली. त्यांनी लोककलांचा वापर करून, सामान्य माणसाच्या भाषेत, त्यांच्या जगण्यातील संघर्ष मांडला, ज्यामुळे दलित साहित्याला एक स्वतंत्र आणि प्रभावी स्थान मिळाले.

* ‘फकिरा’ कादंबरीचे विशेष विश्लेषण *

अण्णाभाऊ साठे यांची ‘फकिरा’ ही कादंबरी (१९५९ साली लिहिली) त्यांच्या साहित्यकृतींमधील एक मैलाचा दगड मानली जाते. या कादंबरीस १९५९ साली राज्य शासनाचा पुरस्कार मिळाला , आणि १९६१ मध्ये ‘सर्वोत्कृष्ट कादंबरी’ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. ‘फकिरा’ कादंबरीतील फकिरा नावाचा धाडसी तरुण, ब्रिटिश राजवटीत आपल्या मातंग समाजाच्या न्यायासाठी आणि दलित समाजाला उपासमारीपासून वाचवण्यासाठी ब्रिटिशांविरुद्ध कसा लढा देतो, याचे सखोल आणि अत्यंत वास्तववादी वर्णन अण्णाभाऊंनी आपल्या शब्दरूपाने केले आहे. कादंबरीचा शेवट फकिराला अटक होऊन अखेर फाशी देऊन ठार मारण्यात येते अशा पद्धतीने होतो , जो त्या काळातील वास्तवाचे दाहक चित्रण करतो.
या कादंबरीचे २७ भाषांमध्ये भाषांतर झाले आहे , ज्यामुळे तिची वैश्विक प्रासंगिकता सिद्ध होते. ‘फकिरा’ कादंबरीचे हे जागतिक स्तरावर झालेले भाषांतर हे त्यांच्या साहित्यातील सार्वत्रिक मानवी संघर्षाचे चित्रण किती प्रभावी होते, हे दर्शवते. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, अण्णाभाऊंनी ही कादंबरी ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या झुंजार लेखणीला’ अर्पण केली आहे , जे त्यांच्या वैचारिक प्रवासातील आंबेडकरी विचारांच्या प्रभावाचे प्रतीक आहे. ‘फकिरा’ ही केवळ एक कादंबरी नसून, ती वंचितांच्या आत्मसन्मानासाठीच्या लढ्याची गाथा आहे. अण्णाभाऊंनी यातून केवळ जगण्याचा संघर्षच नाही, तर सन्मानाने जगण्याचा हक्क आणि त्यासाठीचा विद्रोह मांडला.
त्यांच्या साहित्यातील बंडखोर व्यक्तिरेखा आणि वंचित, कष्टकरी, स्त्रियांच्या व्यथांचे चित्रण
अण्णाभाऊंच्या साहित्यातील सर्व व्यक्तिरेखा अन्यायाविरुद्ध लढणाऱ्या आणि प्रतिकार करणाऱ्या आहेत. त्यांनी दीन-दुबळे, कष्टकरी, कामगार, दलित, स्त्रिया आणि भटके विमुक्त या समाजातील सर्वात वंचित घटकांच्या व्यथा-वेदना आपल्या साहित्यातून मांडल्या आणि त्यांना आपल्या कथा-कादंबऱ्यांचे नायक बनविले. त्यांच्या कथा-कादंबऱ्यांमधील पात्रे महार, मांग, चांभार, ढोर, तसेच भटके विमुक्त, आदिवासी, डोंबारी, रामोशी, कातकरी यांसारख्या समाजातील असतात, जे जगण्यासाठी कोणताही संघर्ष करण्यास तयार असतात, अगदी चोरी किंवा दरोडा घालण्यासही, पण केवळ भूक भागवण्यासाठी.
अण्णाभाऊंनी स्त्रियांचे चित्रण केवळ दुबळ्या म्हणून न करता, स्वतंत्र बाण्याच्या, बंडखोर, नव्या युगाला गवसणी घालणाऱ्या, सामर्थ्यवान आणि शीलवान नायिका म्हणून केले आहे. त्यांच्या साहित्यात कधीही जातीय संघर्ष दिसून येत नाही, तर सत्य आणि असत्य या प्रवृत्तीचा संघर्ष दिसून येतो. त्यांच्या साहित्यातील पात्रे केवळ शोषणाचे बळी नसतात, तर ते अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवणारे, स्वाभिमानाने जगण्यासाठी धडपडणारे आणि प्रसंगी विद्रोह पुकारणारे असतात. हे चित्रण अण्णाभाऊंच्या ‘जीवनासाठी कला’ या विचारसरणीशी सुसंगत आहे, कारण ते केवळ समाजाचे वास्तव दाखवत नाहीत, तर त्या वास्तवाला बदलण्याची प्रेरणा देतात.

* वैचारिक वारसा: मार्क्सवाद आणि आंबेडकरवादाचा संगम *

मार्क्सवादी विचारांचा प्रभाव आणि कम्युनिस्ट पक्षाशी संबंध
अण्णाभाऊ साठे हे मार्क्सवादी विचारांनी प्रभावित होते, हे निर्विवाद सत्य आहे. मुंबईत गिरणी कामगार म्हणून काम करत असताना, कामगारांवर होणारे अन्याय-अत्याचार पाहून ते अस्वस्थ झाले. त्यांची भेट तत्कालीन भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे नेते कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे यांच्याशी झाली आणि ते पुढे कम्युनिस्ट पक्षाचे क्रियाशील कार्यकर्ते झाले.

१९४३ मध्ये अण्णा भाऊ साठे यांनी शाहीर अमर शेख आणि दत्ता गव्हाणकर यांच्यासोबत लाल बावटा कला पथक (Red Flag Cultural Squad) ची स्थापना केली होती. हे पथक महाराष्ट्रभर फिरून जातीय अत्याचार, वर्ग संघर्ष आणि कामगार हक्कांवर आधारित सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर करत असे.

* या पथकाचे वैशिष्ट्य: *

– तमाशा, पोवाडा, लोकनाट्य यांसारख्या लोककला प्रकारांचा वापर
– साम्यवादी आणि आंबेडकरवादी विचारांचा प्रचार
– संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ, गोवा मुक्ती संग्राम, आणि कामगार आंदोलनांमध्ये सक्रिय सहभाग
या कलापथकाच्या माध्यमातून त्यांनी सरकारचे अनेक निर्णय आणि जमीनदार-सावकारांच्या शोषणाला आव्हान दिले. त्यांनी ‘लोकयुद्ध’, ‘लोकसाहित्य’ आणि ‘युगांतर’ या कम्युनिस्ट विचारसरणीच्या मासिकांसाठी वार्ताहर म्हणूनही काम केले. ते रशियन क्रांती आणि लेनिनच्या नेतृत्वाखालील कामगार क्रांतीने भारावून गेले होते. त्यांनी ‘स्टालिनग्राडचा पोवाडा’ आणि ‘माझा रशियाचा प्रवास’ यांसारख्या कलाकृती लिहिल्या, ज्या रशियन भाषेतही अनुवादित झाल्या. अण्णाभाऊंचा मार्क्सवादाकडे ओढा हा त्यांच्या कामगार म्हणून आलेल्या अनुभवांतून आणि आर्थिक शोषणाविषयीच्या तीव्र जाणिवेतून निर्माण झाला होता.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांचा स्वीकार आणि दलित साहित्यातील त्यांचे स्थान
अण्णाभाऊ मार्क्सवादी विचारांनी झपाटलेले असले तरी, त्यांनी मार्क्सवादाची चिकित्सा भारतीय समाजव्यवस्थेच्या संदर्भात करणे सुरू केले. त्यांना जाणवले की, भारतात दलित वर्ग आर्थिक शोषणासोबतच मनुवादी जातीय समाजरचनेमुळे निर्माण झालेल्या सामाजिक शोषणाचाही बळी आहे. मार्क्सवाद केवळ वर्गभेदावर लक्ष केंद्रित करतो, परंतु भारतीय समाजात जातीभेद हा शोषणाचा एक महत्त्वाचा आणि वेगळा पैलू आहे, हे त्यांना जाणवले.
१९४६ पासून अण्णाभाऊ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या सामाजिक आंदोलनाने प्रभावित झाले होते. त्यांच्या ‘फकिरा’ ही कादंबरी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना अर्पण केली. अण्णाभाऊ म्हणतात ‘जग बदल घालुनी घाव-सांगुनी गेले भीमराव’ अण्णा भाऊ बद्दल डॉ. एस. एस. भोसले म्हणतात, ‘फुले-आंबेडकरांचा वारसा घेऊन उभे राहिलेले व प्रस्थापित मराठी साहित्य संस्कृतीची परंपरा नाकारणारे अण्णाभाऊ हे पहिले दलित बंडखोर लेखक आहेत’. त्यांना दलित साहित्याचे प्रवर्तक मानले जाते. अण्णाभाऊंचा हा वैचारिक प्रवास मार्क्सवादाकडून आंबेडकरवादाकडे झाला, जो भारतीय समाजाच्या विशिष्ट गरजा समजून घेण्याचा परिणाम होता.
जात आणि वर्ग जाणिवेचा त्यांच्या साहित्यातील अनोखा संगम
अण्णाभाऊंच्या वैचारिक प्रवासात मार्क्सवादाकडून आंबेडकरवादाकडे झालेला बदल हा भारतीय समाजाच्या विशिष्ट गरजा समजून घेण्याचा परिणाम होता. त्यांना जाणवले की, भारतात केवळ आर्थिक वर्गभेदच नाही, तर जातीय भेदभावामुळेही शोषण होते. डॉ. आंबेडकरांच्या मतानुसार, ‘मार्क्सवाद भाकरीचा प्रश्न सोडवेल, पण माणूस म्हणून जगण्याचा प्रश्न तसाच राहील, आणि मला भाकरीपेक्षा मान आणि आत्मसन्मान महत्त्वाचा वाटतो’. या विचाराने अण्णाभाऊंना भारतीय संदर्भात मार्क्सवादाची चिकित्सा करण्यास प्रवृत्त केले.
अण्णाभाऊंनी आपल्या साहित्यातून जात आणि वर्ग या दोन्ही जाणिवा जगासमोर मांडल्या. त्यांचे साहित्य शोषितांचे, कष्टकऱ्यांचे आणि दलितांचे जीवन वास्तववादी पद्धतीने चित्रित करते, जिथे दोन्ही प्रकारचे शोषण एकत्रितपणे अनुभवले जाते. हा अनोखा संगमच त्यांच्या साहित्याला इतके प्रभावी आणि प्रासंगिक बनवतो. अण्णाभाऊंनी कोणत्याही एका विचारधारेला अंधपणे चिकटून न राहता, भारतीय समाजाच्या वास्तवाला सामोरे जाण्यासाठी दोन्ही विचारसरणीतील महत्त्वाचे पैलू आत्मसात केले.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील सक्रिय सहभाग आणि ‘माझी मुंबई’ सारख्या लोकनाट्यांचे योगदान
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत अण्णाभाऊ साठे यांचा सक्रिय सहभाग होता. १९५६ मध्ये ही चळवळ सुरू झाल्यावर कम्युनिस्ट पक्षाने त्यात पूर्ण ताकदीने सहभाग घेतला. ‘लालबावटा’ कलापथकाचे पुनरुज्जीवन करून अण्णाभाऊंनी ‘माझी मुंबई’ हे लोकनाट्य तयार केले. ‘गरुडाला पंख, वाघाला नखं तशी ही (मुंबई) मराठी मुलुखाला’ हे त्यांचे कवन संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीत विलक्षण गाजले. त्यांनी या चळवळीत सिंहाचा वाटा उचलला आणि लोककलांच्या माध्यमातून जनजागृती केली.
अण्णाभाऊंनी लोककलांच्या माध्यमातून चळवळीला दिलेले हे योगदान केवळ कलात्मक नव्हते, तर ते रणनीतिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे होते. त्यांच्या लोकनाट्यांनी आणि कवनांनी लोकांच्या भावनांना हात घातला, त्यांना एकत्र आणले आणि संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीला एक भावनिक आणि सांस्कृतिक अधिष्ठान दिले. त्यांच्या या कार्यामुळे चळवळ अधिक व्यापक झाली आणि तिच्या यशात मोलाचा वाटा उचलला गेला.
कामगार चळवळी आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील ‘ये आझादी झुटी है’ घोषणा
मुंबईतील गिरणी कामगारांच्या हक्कांसाठी त्यांनी लढा दिला. १९३६ च्या दरम्यान गिरणी कामगार म्हणून काम करताना त्यांनी कामगारांवर होणारा अन्याय जवळून अनुभवला, ज्यामुळे ते कम्युनिस्ट पक्षाचे क्रियाशील कार्यकर्ते झाले.
१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर, अण्णाभाऊ साठे यांनी उच्चवर्णीयांच्या भारतावरील शासनाला विरोध केला. १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी त्यांनी मुंबईत २०,००० लोकांचा मोर्चा काढला आणि ‘ये आजादी झुटी है भारत की जनता भुखी है!’ (ही आझादी खोटी आहे, भारताची जनता भुकेली आहे!) अशी घोषणा दिली. ही घोषणा अण्णाभाऊंच्या दूरदृष्टीची आणि समाजातील वंचितांप्रती असलेल्या त्यांच्या बांधिलकीची साक्ष देते. ज्यावेळी संपूर्ण देश स्वातंत्र्याचा जल्लोष करत होता, त्यावेळी अण्णाभाऊंनी हे स्वातंत्र्य केवळ काही मोजक्या वर्गांसाठीच आहे, बहुसंख्य गरीब आणि भुकेल्या जनतेसाठी नाही, हे परखडपणे मांडले. हा त्यांचा विद्रोह केवळ राजकीय नव्हता, तर तो सामाजिक आणि आर्थिक न्यायाच्या मूलभूत हक्कासाठी होता. त्यांच्या या कृतीने त्यांनी स्वातंत्र्याच्या खऱ्या अर्थाची पुनर्व्याख्या केली आणि शोषितांना त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा दिली.
अण्णाभाऊ साठे यांचा चिरंतन प्रभाव आणि आजची प्रासंगिकता

* दलित साहित्याचे प्रवर्तक म्हणून त्यांचे महत्त्व *

अण्णाभाऊ साठे यांना दलित साहित्याचे जनक मानले जाते. त्यांनी महात्मा फुले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा विचार शेवटच्या घटकापर्यंत नेण्याचे काम केले. डॉ. एस. एस. भोसले यांनी त्यांना ‘फुले-आंबेडकरांचा वारसा घेऊन उभे राहिलेले व प्रस्थापित मराठी साहित्य संस्कृतीची परंपरा नाकारणारे पहिले दलित बंडखोर लेखक’ म्हटले आहे. त्यांनी दलित जीवनातील वास्तव, दुःख आणि संघर्ष आपल्या साहित्यातून प्रभावीपणे मांडला, ज्यामुळे दलित साहित्याला एक नवीन दिशा मिळाली. त्यांचे साहित्य हे केवळ दलितांच्या व्यथांचे चित्रण नव्हते, तर ते त्यांच्या संघर्षाचे आणि आत्मसन्मानाचे प्रतीक होते.
त्यांचे विचार आजच्या जागतिकीकरणाच्या काळात कसे प्रेरणादायी आहेत
आजच्या जागतिकीकरणाच्या काळात सर्वसामान्य माणसाला आर्थिक जीवन जगणे कठीण झाले आहे, अशा परिस्थितीत अण्णाभाऊ साठे यांचे जीवन आणि कार्य प्रेरणादायी ठरते. त्यांनी दारिद्र्यात जीवन व्यतीत केले, परंतु स्वाभिमानाने जगले आणि लाचारीला स्पर्श केला नाही. त्यांनी परिस्थितीचे रडगाणे न मांडता सतत संघर्ष करणे पसंत केले आणि ‘लढत राहणे’ हा मूलमंत्र दिला. ‘जग बदल घालुनी घाव’ हा त्यांचा संदेश आजही क्रांतीची प्रेरणा देतो. अण्णाभाऊंचे विचार केवळ त्यांच्या काळापुरते मर्यादित नाहीत, तर ते आजही जागतिक स्तरावर शोषितांच्या लढ्याला बळ देतात. त्यांचे साहित्य २७ भाषांमध्ये अनुवादित होणे आणि मॅक्झिम गॉर्कीसारख्या आंतरराष्ट्रीय लेखकांकडून ते प्रभावित असणे हे त्यांच्या विचारांच्या सार्वत्रिकतेचे द्योतक आहे.

सामाजिक न्याय आणि आर्थिक क्रांतीसाठी त्यांच्या साहित्याची प्रासंगिकता

अण्णाभाऊंचे साहित्य शोषणमुक्त समाज आणि शोषणमुक्त देश निर्माण करण्याचे स्वप्न पाहते. त्यांनी कामगार, शेतकरी, स्त्रिया, दलित आणि वंचितांवर होणारे अन्याय-अत्याचार, दारिद्र्य आणि लैंगिक शोषण यावर लिखाण करून समाजातील सर्वात खालच्या घटकाला जीवन जगण्याची आणि परिस्थितीविरुद्ध संघर्ष करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांनी ‘पृथ्वी शेषाच्या मस्तकावर उभी नसून ती कामकरी, कष्टकऱ्यांच्या तळहातावर अवलंबून आहे’ हा विचार लोकांपर्यंत पोहोचवला. त्यांचे साहित्य आजही सामाजिक न्याय आणि आर्थिक क्रांतीसाठी एक शक्तिशाली साधन आहे.
अण्णाभाऊंच्या कार्याचे महत्त्व कमी करण्याचा प्रयत्न काहीवेळा होताना दिसतो, जिथे त्यांना केवळ एका विशिष्ट समुदायापुरते किंवा एका विशिष्ट कला प्रकारापुरते मर्यादित करण्याचा प्रयत्न केला जातो. परंतु, हे त्यांच्या कार्याचे आणि विचारांचे संकुचितीकरण आहे. अण्णाभाऊंचे साहित्य हे जात, वर्ग, धर्म आणि प्रांताच्या सीमा ओलांडून मानवी दुःख आणि संघर्षाला वाचा फोडणारे आहे. त्यांच्या साहित्यातील नायिकांचे सशक्त चित्रण हे देखील त्यांच्या पुरोगामी विचारांचे प्रतीक आहे. त्यांच्या कार्याचे समग्र आणि सूक्ष्म विश्लेषण करणे ही काळाची गरज आहे, जेणेकरून त्यांच्या बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वाची आणि योगदानाची खरी ओळख समाजाला होईल. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे जीवन आणि कार्य हे संघर्षातून क्रांतीकडे झालेल्या प्रवासाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. त्यांनी आपल्या लेखणीतून आणि लोककलांच्या माध्यमातून समाजातील वंचित, शोषित आणि पीडित घटकांच्या व्यथांना वाचा फोडली, त्यांना संघर्ष करण्याची प्रेरणा दिली आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा दिला. त्यांचे जीवन हे मातंग वस्तीतून सुरू झाले आणि आयुष्यभर त्यांनी व्यवस्थेविरुद्ध बंड पुकारून शोषणाधिष्ठित व्यवस्था उलथवून टाकण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांनी जातीय भेदभावाचे चटके सोसले, दारिद्र्यात जीवन कंठले, परंतु आपल्या स्वाभिमानाला कधीही धक्का लागू दिला नाही. त्यांचे साहित्य ‘जीवनासाठी कला’ या तत्त्वावर आधारित होते, ज्यामुळे ते केवळ मनोरंजक नसून समाज परिवर्तनाचे साधन बनले. मार्क्सवाद आणि आंबेडकरवादाचा अनोखा संगम साधून त्यांनी भारतीय समाजव्यवस्थेतील जात आणि वर्ग या दोन्ही शोषणांवर प्रहार केला, ज्यामुळे ते दलित साहित्याचे प्रवर्तक ठरले.
अण्णाभाऊ साठे यांचा ‘परिस्थितीवर न रडता सतत लढत राहणे’ हा मूलमंत्र आणि ‘जग बदल घालुनी घाव’ हा क्रांतीचा संदेश आजही तितकाच प्रासंगिक आहे. त्यांचे विचार आणि साहित्य संपदा मानवाला सदैव आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक क्रांतीसाठी प्रेरणा देत राहतील. त्यांनी शिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित केले, कारण ‘शिक्षण हे वाघिणीचे दूध आहे, ते जो प्राशन करेल तो गुरगुरल्याशिवाय राहणार नाही’ (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर) हा विचार त्यांनी लोकांपर्यंत पोहोचवला. त्यांचे कार्य हे क्रांतीचा एक दीपस्तंभ आहे, जो येणाऱ्या पिढ्यांना सामाजिक परिवर्तनाच्या दिशेने वाटचाल करण्यासाठी मार्गदर्शन करत राहील. अण्णाभाऊंचे जीवन हे केवळ एका व्यक्तीची कथा नसून, ते कोट्यवधी शोषितांच्या संघर्षाचे आणि आत्मसन्मानाचे प्रतीक आहे.
विचारांची क्रांती

* अण्णा भाऊ साठे हे केवळ लेखक नव्हते, तर ते विचारांचे योद्धे होते. त्यांनी म्हटले होते:

“पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे.”

या एका वाक्यात त्यांनी सामाजिक संरचनेचा पुनर्विचार मांडला.
आजच्या काळात अण्णा भाऊंची प्रेरणा

आजच्या डिजिटल युगात अण्णा भाऊंच्या विचारांची पुनःप्रचिती होणे अत्यंत आवश्यक आहे:

– शालेय आणि ग्रामीण शिक्षणात त्यांच्या साहित्याचा समावेश
– सामाजिक माध्यमांवर त्यांच्या पोवाड्यांचे नव्या शैलीत सादरीकरण
– कार्यशाळा, पोस्टर, भाषण स्पर्धा यांद्वारे नव्या पिढीला जोडणे
अण्णा भाऊ साठे जयंती म्हणजे विचारांची उजळणी, संघर्षाची प्रेरणा आणि समाज परिवर्तनाचा संकल्प!

* अण्णाभाऊ बद्दल हिंदी आणि मराठी चित्रपटातील दिग्गज काय म्हणतात?

दलित-वंचित समाजाच्या वेदनांची सजीव मांडणी आणि विद्रोही विचार हे अनेक कलाकारांना ही भावली.

* हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अण्णा भाऊंचे चाहते आणि मित्र *

राज कपूर

राज कपूर यांनी अण्णा भाऊ साठे यांची कादंबरी ‘फकिरा’ वाचल्यानंतर एकदा पत्रकार परिषदेत नमूद केलं होतं –

“यह कोई आम कहानी नहीं है, यह एक जिंदा इंसान की चीख है। अगर मौका मिला होता, तो मैं खुद इसपर फिल्म बनाता।”

राज कपूर यांचा अण्णा भाऊंवर मोठा आदर होता. त्यांनी आपल्या आर.के. फिल्म्समध्ये अण्णा भाऊ यांच्यावर आधारित प्रोजेक्ट सुरू करण्याची इच्छा व्यक्त केली होती, पण काही कारणास्तव ते प्रत्यक्षात आलं नाही.

बलराज साहनी

बलराज साहनी हे स्वतः एक संवेदनशील अभिनेते आणि लेखक होते. त्यांना अण्णा भाऊंच्या “चव्हाट्यावरची माणसं” ही कादंबरी विशेष प्रिय होती. त्यांनी एकदा लिहिले होते:

“अण्णा भाऊ साठे समाज का वह दर्पण हैं, जिसमें हमने गरीबों की सच्चाई देखी है, पहली बार।”

मुल्कराज आनंद आणि ख्वाजा अहमद अब्बास

हिंदी साहित्यात आणि चित्रपटसृष्टीत मानाचे स्थान असलेल्या या दोन विचारवंत मित्रांनी अण्णा भाऊंच्या कार्याबद्दल नेहमी कौतुक केले.

अब्बास साहेबांनी एकदा लिहिलं होतं की,

“If Marx had written in Marathi, it would look like Sathe’s Fakira.”

त्यांच्या कथांमधील सामाजिक वास्तववाद आणि क्रांतीची प्रेरणा याने हे विचारवंत प्रभावित झाले होते.

मनोज कुमार आणि “भारत” ची प्रेरणा

मनोज कुमार यांची ‘भारत’ ही व्यक्तिरेखा म्हणजे देशभक्तीचा आणि जनतेच्या आवाजाचा प्रतीक आहे. अनेक समीक्षकांच्या मते, अण्णा भाऊंच्या विचारांचा आणि फकिरा सारख्या पात्रांचा प्रभाव मनोज कुमारच्या चित्रपटांवर दिसतो. त्यांनी एका मुलाखतीत नमूद केलं होतं:

“फकिरा जैसा किरदार किसी भी देशभक्त को प्रेरणा दे सकता है।”

गुलजार साहेब आणि साहित्यिक ओळख

गुलजार यांनी अण्णा भाऊ साठे यांच्या लिखाणातील कवितेतील क्रांती, पोवाड्यातील आक्रोश यांचं फार सुंदर वर्णन केलं होतं. ते म्हणतात:

“Sathe’s words don’t whisper, they roar like a lion in the courtroom of injustice.”

चित्रपट निर्मितीतील मदत आणि योजना

1960-70 च्या काळात काही हिंदी निर्मात्यांनी अण्णा भाऊ साठे यांच्या कथा चित्रपटासाठी घेण्याचा प्रयत्न केला. “फकिरा”, न अन्येक कथांवर आधारित स्क्रिप्टही तयार होत्या. मात्र, आर्थिक कारणांमुळे काही प्रोजेक्ट्स पूर्ण झाले नाहीत.

तरीसुद्धा, मराठी आणि हिंदी कलाकारांनी मिळून “फकिरा” कादंबरीवर आधारित नाटक आणि बालनाट्य यशस्वीपणे सादर केली.

निष्कर्ष: अण्णा भाऊ – मर्यादांपलीकडचा प्रभाव

अण्णा भाऊ साठे यांचे विचार, कथा, आणि त्यांची जीवनशैली ही हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अनेक कलावंतांसाठी प्रेरणास्त्रोत ठरली. केवळ त्यांच्या लेखनानेच नव्हे, तर त्यांनी ज्या संघर्षातून साहित्य साकारले, त्या संघर्षाने अभिनेत्यांनाही संवेदनशील केलं.

अण्णा भाऊंच्या साहित्याला चित्रपटांच्या रूपात पुन्हा नवसंजीवनी मिळाली, तर ती केवळ सन्मानाची बाब नसेल, तर समाजात खऱ्या परिवर्तनाची सुरुवात ठरेल.